Dialekt wielkopolski ma szereg charakterystycznych cech określanych jako ogólnowielkopolskie czy typowo wielkopolskie (choć wyjątkowo nie obejmują niektórych obszarów Wielkopolski i szeroko rozumianego zespołu dialektalnego wielkopolskiego).
Dwie jego podstawowe cechy fonetyczne odróżniające go od innych dialektów to:
1) brak mazurzenia, czyli zachowanie spółgłosek dziąsłowych (z wyjątkiem gwary Mazurów wieleńskich na północnym zachodzie i na południu Wielkopolski gwar genetycznie śląskich, tj. gwar chazackich oraz w przeszłości – gwary chwalimskiej), np. jeszcze, żyto / żyjtio;
2) fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. tam dzieź mokre,szeź arów, laz uruojs, zawieźma = tam gdzieś mokre, sześć arów, las urósł, zawieśmy), ale we wschodniej części ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej, na Kociewiu i w Borach Tucholskich na skutek ekspansji dialektu mazowieckiego ustaliło się nowsze las_łurus, czyli fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, ale z zachowaniem dźwięczności w formach historycznie złożonych: wiózem,płoszedem.
Szeroki, niekiedy prawie ogólnowielkopolski, zasięg mają takie cechy fonetyczne, jak:
1) dyftongiczna wymowa samogłosek
– á pochylonego (bez wschodniej i południowej części Wielkopolski), np. tráłwa, na troułwie = trawa, na trawie,
– o jasnego i o pochylonego (silna dyftongizacja cechuje głównie zachód i centrum Wielkopolski), np. łoknło,kłowoułl głyra = okno, kowal, góra,
– y (na obszarze na zachód od Pleszewa, Jarocina, Środy, Węgrowca) zwłaszcza w wygłosie, np. doebryj, zły j= dobry, zły, rzadziej w śródgłosie, np. żyjtło, krzyjczyj = żyto, krzyczy ;
2) samogłoski pochylone a, o, e zachowują się jako odrębne dźwiękiao, ou, ey/i (np. ptaok, daowny = ptak, dawny, wouz, goura = wóz, góra, brzeyg, śnieig = brzeg, śnieg) lub podwyższają artykulację i zrównują się w wymowie z odpowiednimi samogłoskami wyższymi, tj. a pochylone z o, pochylone o z u, pochylone e z samogłoskamiy / i, np. downy, gorki, u gospodorza, stoć, trowa, powiado, zopowiedź = dawny, garnki, u gospodarza, stać, trawa, powiada, zapowiedź, wóz, góra, brzyg, śniyg / śnig = brzeg, śnieg;
3) wąska i najczęściej rozłożona wymowa samogłosek nosowych, tj. –ę jest wymawiane jako grupa yn, yń, ym, np. pynto, wszyndzie = pęto, wszędzie (tylko na krańcach wielkopolskiego zespołu dialektalnego, tj. na Kociewiu i w Borach Tucholskich zaliczanych z zastrzeżeniami do dialektu wielkopolskiego, występuje szeroka wymowa samogłoski przedniej ę, np. gansi, wystampu = gęsi, występu, jak w dużej części dialektu mazowieckiego),
– ą jest wymawiane jako grupa un, uń, um, np. płorzundek,widzom, każdom jednom, chodzóm = porządek, widzą, każdą jedną, chodzą,
4) paralelnie do wymowy samogłosek nosowych najczęściej wąska jest wymowa samogłosek przed spółgłoskami nosowymi (zob.zmiany barwy samogłosek przed spółgłoskami nosowymi m, n), czyli:
– grupa eN > yN // iN, np. np. dobrymu, tyn, odprowadzynie, dziń, takimu, zimniaki = dobremu, ten, odprowadzenie, dzień, takiemu, ziemniaki,
– grupa oN > óN, np. słóma, zielóny, dłóm = słoma, zielony, dom;
5) w zachodniej Wielkopolsce i w części Wielkopolski północnej sporadycznie obecnie zanik nosowości przed spółgłoskami szczelinowymi, np. wuchać, gyste = wąchać, gęste;
6) przejście eł → áł (aoł) // oł, spowodowane cofnięciem, zaokrągleniem i obniżeniem e do o, á przed tautosylabicznym ł, tj. należącym do tej samej sylaby co samogłoska e, np. páłne, puołdáłkoe, koułkiołka = pełne, pudełko, kukiełka, zjawisko to sięga po linię Konin – Ślesin – Wągrowiec – ujście Gwdy do Noteci;
7) zachowanie w wymowie dźwięczności spółgłoski w po spółgłoskach bezdźwięcznych (tu zaznaczone pogrubieniem w), np. chwała, twardyj, kwiat podczas gdy na pozostałym obszarze Polski (oprócz pogranicza wschodniego) spółgłoska w się ubezdźwięcznia w tej pozycji i jest wymawiana jako f, np. chfała, tfardy, kfiat;
8) utrzymanie oboczności ew w przyrostkach przymiotników, rzeczowników i w końcówkach celownika liczby pojedynczej rzeczowników męskich oraz mianownika liczby mnogiej rzeczowników męskich, tj. -ew- po spółgłoskach miękkich i stwardniałych, np.majewy, gnojewica, stryjewi, głospodarzewi, kłowolewi, Jasiewi, leśniczewie = majowy, gnojowica, stryjowi, gospodarzowi, kowalowi, Jasiowi, leśniczowie, ale listopadowy, chłopakowi, czyli -ow- po spółgłoskach twardych);
9) archaiczne formy czasownikowe bez kontrakcji typu: graje, znaje= gra, zna, czyli nieściągnięte formy czasowników.
Do zjawisk fonetycznych o ograniczonym zasięgu, różnicujących poszczególne części Wielkopolski, należą m.in.:
1) obniżona (i ewentualnie dyftongiczna) realizacja samogłoski u(etymologicznej) w gwarach zachodniej Wielkopolski, np. kuora,brzuoch, koułra, brzoułch = kura, brzuch;
2) pomieszanie nagłosowego wo i o , kiedyś obejmujące dużą część Wielkopolski na północ od linii: Międzyrzecz – Nowy Tomyśl – Śrem – Konin, dziś już rzadko występujące nawet w języku przedstawicieli najstarszego pokolenia, np. łosk, łoknło lub wosk,wokno = wosk, okno;
3) rzadkie dziś miękczenie spółgłosek przedniojęzykowych, głównien, przez poprzedzające je samogłoski i, y w południowej Wielkopolsce, np. syjnia, drabinia, żyjtio = syna, drabina, żyto;
4) antycypacja miękkości, tzn. wyodrębnienie się j przed spółgłoskami miękkimi oraz przed grupami spółgłoskowymi stwardniałymi, kiedyś miękkimi, i przed przyrostkiem -stwo (w największym natężeniu występujące na zachodzie Wielkopolski), np. niejsie, ciojcia, nojgi, krójtszyj, łojstrzyć, bogajstwo = niesie, ciocia, nogi, krótszy, ostrzyć, bogactwo.
Cechy o szerokim zasięgu, wspólne z innymi dialektami to m.in.:
1) rozpodobnienie staropolskich grup śř, źř (jak w Małopolsce i na Mazowszu), np. śrłeda, źruodłoe = środa, źródło, lub rozbicie tych grup przez spółgłoski wstawne t, d (jak na Śląsku, też w kaszubszczyźnie), np. strzybnyj, zdrzódło = srebrny, źródło, głównie w południowej i zachodniej Wielkopolsce;
2) rozpodobnienie grupy kt realizowanej jako cht: do dochtora, nicht, nichtóre = do doktora, nikt, niektóre;
3) nasilona tendencja do i uproszczeń w obrębie grup spółgłoskowych (jak w dialekcie śląskim i częściowo małopolskim), por.:
ść → ś, np. gryś, kłaś, kłoeś = gryźć, kłaść, kość,
strz, zdrz, trz, drz → szcz, żdż, cz, dż, np. szczelać, czeba, dżazga = strzelać, trzeba, drzazga,
rs, rz → rz (ż), sz, np. skażyć sie, dzieżawa, stolaszki, gaszć = skarżyć się, dzierżawa, stolarski, garść,
kk → k, np. leki, mięki = lekki, miękki,
szsz → sz. np. szur, droeszyj = szczur, droższy,
n → ŋ tylnojęzykowe przed k na granicy morfemów, np. skrzyjŋka,łoekiyŋkoe = skrzynka, okienko;
Halina Karaś
(źr. www.dialektologia.uw.edu.pl)
